بازار آهن و فولاد ایران طی سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از بخش‌های کلیدی صنعت و اقتصاد کشور باقی مانده، اما همواره تحت تأثیر نوسانات ارزی و تغییرات قیمت‌های جهانی قرار داشته است. برای درک دقیق‌تر پیامدهای این سیاست‌ها، ابتدا باید زنجیره پیچیده تولید فولاد را شناخت؛ زنجیره‌ای که از استخراج سنگ‌آهن و تولید مواد اولیه مانند گندله، تا ساخت محصولات نهایی همچون ورق، لوله، قطعات صنعتی و مصرفی را شامل می‌شود. تحلیل دقیق جایگاه هر بخش از این زنجیره، ما را در ارزیابی صحیح اثر سیاست‌های ارزی یاری خواهد داد.
صنایع پایین‌دستی فولاد: تنوع، ارزش‌افزوده، اشتغال
صنایع پایین‌دستی فولاد شامل واحدهایی هستند که مواد نیمه‌ساخته تولیدشده در مراحل ابتدایی را به محصولات نهایی تبدیل می‌کنند. این بخش از صنعت با تولید محصولاتی متنوع، ارزش‌افزوده بالایی ایجاد کرده و نقش مهمی در ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی کشور ایفا می‌کند. مهم‌ترین زیرشاخه‌های این صنایع عبارت‌اند از:
-
تولید لوله و پروفیل مورد استفاده در پروژه‌های ساختمانی، انتقال آب و زیرساخت‌های عمرانی
-
ورق‌های تخصصی مانند گالوانیزه، قلع‌اندود، ضدسایش و نسوز
-
قطعات صنعتی و ماشین‌سازی برای کاربرد در خودروسازی، لوازم خانگی، حمل‌ونقل و صنایع الکترونیک
-
محصولات ساختمانی فلزی از قبیل میلگرد، تیرآهن، ناودانی، پیچ و مهره، اتصالات و تیوب‌های دقیق
رشد این صنایع نه تنها منجر به بهره‌برداری کامل از ظرفیت زنجیره فولاد می‌شود، بلکه پتانسیل زیادی در صادرات غیرنفتی کشور نیز ایجاد می‌کند.
تمایز صنایع بالادستی و پایین‌دستی فولاد
تفاوت اصلی این دو بخش در نوع فعالیت و میزان ارزش افزوده نهفته است. صنایع بالادستی بیشتر بر استخراج و تولید مواد اولیه تمرکز دارند و به سرمایه‌گذاری‌های سنگین و فناوری‌های پیشرفته نیاز دارند. در مقابل، صنایع پایین‌دستی با تبدیل این مواد به محصولات قابل مصرف، نقش مهمی در خلق نوآوری، اشتغال‌زایی و توسعه صادرات ایفا می‌کنند.
اما در همین حال، این صنایع بیشتر از سایر بخش‌ها در معرض آسیب ناشی از نوسانات ارزی و سیاست‌های ارزی غیرشفاف هستند، چرا که وابستگی شدیدی به واردات مواد اولیه، تجهیزات تخصصی و فناوری دارند.
سیاست‌های ارزی: هدف‌گذاری و واقعیت‌های عملی
در سال‌های اخیر، سیاست‌گذاری‌های ارزی کشور با هدف‌هایی همچون تأمین ارز برای کالاهای اساسی و کنترل نرخ ارز تدوین شده‌اند. همچنین، الزام بازگشت ارز صادراتی به نرخ‌های رسمی نیز برای حمایت از تولید داخل در نظر گرفته شده است. با این حال، در عمل این سیاست‌ها اثرات منفی زیادی بر صنایع پایین‌دستی فولاد داشته‌اند. اختلاف میان نرخ نیما و بازار آزاد ارز، فشار مضاعفی را به صادرکنندگان واقعی وارد کرده و حاشیه سود آن‌ها را کاهش داده است.
نحوه تأثیر نوسانات ارزی بر صنایع پایین‌دستی فولاد
نرخ ارز یکی از مؤثرترین متغیرها در فعالیت صنایع پایین‌دستی فولاد به‌شمار می‌رود. آثار این نوسانات در چند محور اصلی نمایان می‌شود:
-
افزایش هزینه واردات مواد اولیه: بسیاری از آلیاژها، ورق‌های تخصصی، پوشش‌های صنعتی و یراق‌آلات مورد نیاز از خارج وارد می‌شود. با بالا رفتن نرخ ارز، هزینه تمام‌شده تولید به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد.
-
افزایش بهای تمام‌شده تولید: افزایش قیمت نهاده‌ها، تجهیزات، قطعات و حتی نیروی کار، موجب بالا رفتن قیمت نهایی محصولات می‌شود.
-
کاهش توان رقابتی داخلی و صادراتی: کنترل دستوری نرخ ارز و چندنرخی بودن آن، موجب شده تولیدکنندگان داخلی در رقابت با واردات ارزان یا کالاهای قاچاق بازنده باشند.
-
مشکل در تأمین ماشین‌آلات و قطعات یدکی: محدودیت‌های ارزی و سخت‌گیری‌های مربوط به تخصیص ارز، تأمین تجهیزات را با چالش جدی مواجه کرده است و توسعه یا حتی نگهداری خطوط تولید را با مشکل مواجه می‌کند.
چالش‌های صادرات و واردات ناشی از سیاست‌های ارزی
الزام به فروش ارز حاصل از صادرات با نرخ نیمایی، صادرات را برای بسیاری از تولیدکنندگان غیراقتصادی کرده است. این موضوع هم بازارهای صادراتی ایران را تضعیف کرده و هم زمینه‌ساز فعالیت‌های غیرشفاف مانند کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای شده است. البته، گام مثبت اخیر دولت در اجازه استفاده ۱۰۰ درصدی از ارز صادراتی برای واردات مواد و تجهیزات، می‌تواند بخشی از این مشکلات را کاهش دهد، مشروط به اجرای کامل و روان‌سازی فرآیندهای اجرایی آن.
راهکارهای صنایع پایین‌دستی در مواجهه با بحران ارزی
در پاسخ به شرایط پرریسک بازار ارز، صنایع پایین‌دستی راهبردهایی را در پیش گرفته‌اند:
-
تنوع‌بخشی به زنجیره تأمین: تلاش برای شناسایی منابع جدید و جایگزین برای مواد اولیه و تجهیزات، گرچه با ریسک‌هایی همراه بوده اما راهی ناگزیر محسوب می‌شود.
-
تمرکز بر محصولات سفارشی با ارزش افزوده بالا: تولیدکنندگان تلاش کرده‌اند محصولات ویژه و سفارشی تولید کنند تا علاوه بر بهبود حاشیه سود، در بازار صادراتی نیز رقابت‌پذیر باقی بمانند.
با این حال، برخی واحدها مجبور به کاهش ظرفیت تولید، تعدیل نیرو یا حتی توقف تولید شده‌اند که پیامدهای منفی آن بر اشتغال و تولید ملی قابل چشم‌پوشی نیست.
پیشنهادهایی برای بهبود سیاست‌های ارزی و صنعتی
برای خروج از بحران فعلی و پایداری توسعه صنایع فولادی به‌ویژه بخش‌های پایین‌دستی، پیشنهادهایی ارائه می‌شود:
-
ایجاد ثبات در سیاست‌های ارزی: تدوین سیاست‌های شفاف، حذف نرخ‌های چندگانه و هم‌راستا کردن سیاست‌های ارزی با واقعیت‌های بازار
-
تسهیل واردات مواد اولیه و تجهیزات: سرعت بخشیدن به فرآیند ثبت سفارش، تخصیص ارز و ترخیص کالا از گمرک
-
حمایت هدفمند از تولید با ارزش افزوده بالا: ارائه مشوق‌های مالیاتی، تسهیلات کم‌بهره و کمک به حضور در بازارهای بین‌المللی
-
مقابله با کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای: ایجاد سامانه‌های نظارتی هوشمند برای شفاف‌سازی تراکنش‌های ارزی و تجاری
-
حرکت به‌سوی فولاد سبز: سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کم‌کربن و انرژی‌های تجدیدپذیر برای حفظ سهم بازار جهانی در آینده
